Wetenschap
Opinie

Opinie: Het geval Diederik Stapel

De wetenschappelijke wereld doet heftig haar best om aan te tonen dat de fraude van Stapel een geïsoleerd geval is. Maar door de commercialisering van de wetenschap staan de nieuwe Diederiks al weer klaar, zo betoogt universitair docent Alex Bolding.
Redactie

Diederik was weer in het nieuws recentelijk, vanwege de presentatie van (1) het rapport van de ‘zelfreiniging’ commissie onder leiding van de Mandarijn-Charlatan Prof dr Noort, en (2) de presentatie van een narcistisch ‘mea culpa’ boek van Diederik zelf. Het laatste betreft een soort van dagboek, waarbij Diederik enerzijds het boetekleed aantrekt maar anderzijds zichzelf ook opnieuw probeert uit te vinden als columnist in de Libelle, etc. Mijn aandacht gaat vooral uit naar de bevindingen van de zelf-reinigingscommissie. Ik zag de voorzitter, prof dr. Noort, samen met een Groningse oud-collega van Diederik bij DWDD, alwaar Mathijs van Nieuwkerk een poging waagde de schandelijke vertoning te voorzien van enige terechte verbazing. Het werd al snel duidelijk dat er drie firewalls zijn opgeworpen om het geval Stapel te isoleren en het wetenschappelijk bedrijf te continueren langs de lijn: business as usual. Niks aan de hand, rotte appel verwijderd, werkvloer gereinigd, ivoren toren weer ‘spick and span’. Er werd ook geen verband gelegd met het andere hot news item van de dag: een neuroloog in Twente die dertien mensen ten onrechte in hun hersenpan heeft laten opereren. Wat heeft dat nou te maken met een frauderende professor in Tilburg/Groningen? Niks toch? Bij nadere bestudering zijn de firewalls echter niet zo waterdicht als het in eerste instantie lijkt. Integendeel, een analyse maakt duidelijk dat het neurologengeval wel degelijk in verband staat met het geval Stapel. Het achterliggende mechanisme voorspelt dat de Diederik’s zich in de toekomst zullen opstapelen als een veenbrand, die de ivoren toren genaamd wetenschap zal omhullen in een ondoordringbare wolk van rook, smeulende as en opdoemende fata morgana’s. De firewalls van prof dr. Noort: Firewall 1:**Diederik Stapel was een rotte appel, een geïsoleerd geval. Hij was megalomaan, een pathologisch leugenaar, slachtoffer van zijn eigen succes (zoals ook blijkt uit zijn boek). Is hij echt zo’n bijzonder geval? In de afgelopen tien jaar zijn er allerlei prikkels geïntroduceerd in het wetenschappelijk bedrijf, die het toekomstige Diederik Stapels makkelijk maken om rotte appels aan de lopende band te gaan produceren. De afrekencultuur en private winsten en bonussen, die zijn geïntroduceerd in de rest van de samenleving, doen namelijk ook opgeld in de wetenschappelijke wereld. Diederik zelf werd als ‘popster’ binnengehaald bij de RUG: hij was een grote naam, scoorde goed, zowel op de ISI index als in populaire media (TV, glossies). Zijn status was schier onaantastbaar, hetgeen ook wel bleek uit zijn publicaties in Science, het feit dat zijn experimenten niet werden herhaald, en dat collega professoren geen kritiek of engagement met Stapel’s specifieke niche in de sociale psychologie wilden aangaan. Diederik zelf geeft aan dat die status een last werd in de loop van zijn carrière: er was geen weg terug. Hij moest steeds meer gegevens gaan verzinnen om zijn status als media ster en hoog scorende professor gestand te doen. De leugens stapelden zich op… Firewall 2:In de directe omgeving van Diederik werkte het wetenschappelijk bedrijf niet naar behoren. Dit was een kwestie van lamentabele nalatigheid, een unieke samenloop van omstandigheden, in het kort: ongelofelijk toeval. Degenen die nalatig zijn geweest zullen worden vervolgd of aangesproken. Ook is het vakgebied van de sociale psychologie wonderwel onbesmet en onaangetast gebleven. Toeval? Nee, geen toeval. Ten eerste, houden excellente profs zich enkel bezig met een heel klein deel van hun vakgebied. Daarin worden zij experts, en als zodanig onaantastbaar. Samenwerking wordt geschuwd in het wetenschappelijk bedrijf. Ten tweede, excellente wetenschappers worden gekoesterd in het huidige tenure track klimaat. De introductie van kwantitatieve performance criteria werkt dit in de hand. Score lijstjes substitueren kritisch denken en debat. Stapel was een ster: veel tafeltje-dekje PhD studenten; hoge citatie en H index; top in zijn specifiek afgebakende wetenschapsveld. Dit fenomeen werkt als een ‘self-fulfilling prophesy’. De status verspreid zich als een olievlek in het wetenschappelijk bedrijf. Peer review, iets wat onbezoldigd wordt gedaan in een klimaat van een altijd verhogende werkdruk op de werkvloer, wordt niet serieus ter hand genomen, omdat de grote namen een concentratie van macht verwerven (als obligatory passage points om onderzoeksgelden te verkrijgen, als editors van top journals, als grootverdieners in het tweede geldstroom circuit, als key note speakers, en als BNers die in populaire tijdschriften en media (tv) gebruikt worden om wetenschappelijk populaire fenomenen te duiden). Ten derde, wetenschappelijke actoren worden in toenemende mate als individu bejubeld dan wel verguisd. De afreken cultuur neemt een individuele vorm aan waarbij winst en verlies wordt toegeschreven aan de topspelers en niet aan een team van wetenschappelijke actoren. En dus worden uitwassen individueel omhoog gezogen of ge-excommuniceerd, zoals in het geval Stapel. Winner takes all, en kuddes zwarte schapen bestaan niet. Hetzelfde fenomeen doet zich voor in de financiële sector (zie bankencrisis) en in de medische wereld. En dus kan een populair neuroloog zich onaantastbaar wanen als expert, topspeler, en individu, en de meest gruwelijke fouten begaan, ondanks alle kwaliteitswaarborgen uit het verleden. Firewall 3:**Het zelfreinigend vermogen van het wetenschappelijk bedrijf is groot. Er zijn voldoende waarborgen om een toekomstig Stapel geval te voorkomen, middels de beproefde mechanismes van peer review, objectieve herhaling van experimenten, en wetenschappelijke integriteit. Op de ‘besmette’ universiteiten van Tilburg en Groningen zijn al maatregelen getroffen door de betreffende universiteiten zelf, en die zijn afdoende, kon prof dr Noort melden (zonder te duiden wat die maatregelen behelzen en waarom prof dr Noort denkt dat ze afdoende zullen blijken). Dit argument raakt de ivoren toren neiging van de wetenschap. Blijkbaar heeft de wetenschap een status aparte. Publieke, onafhankelijke controle is onnodig en ongewenst, het wetenschappelijk bedrijf heeft immers voldoende zelfreinigingsmechanismes ter beschikking om uitwassen als Stapel te voorkomen. Het is simpelweg een kwestie van re activatie en concentratie en ‘klaar is klara’. Er zijn inderdaad een aantal nieuwe procedures te bedenken die de wetenschap transparanter maken. Zo zijn er open access journals, zijn er journals die het commentaar van reviewers publiceren en is er toegenomen aandacht onder de publieke financiers van onderzoek voor het afdwingen van vakgebied overstijgende samenwerking. Maar er zijn ook mechanismen aan het werk die deze heilzame procedures ontkrachten. Zo is de neiging om publiek geld om te zetten in privaat gewin enkel versterkt door de afrekencultuur: A en B publishers zijn allemaal private bedrijven die gebruik maken van onbezoldigde (publiek betaalde) review procedures en wiens toegang is beperkt tot spelers in de sub-sector en vakspecifieke niche tegen exorbitante (publiek gefinancierde) prijzen (en private winsten). Het corrumperende fenomeen ‘bonus’ en ‘competitie’ heeft zijn intrede gedaan. Beiden leiden tot afscherming en bescherming van het eigen vakgebied en aanverwante reputatie. Kortom het wetenschappelijke veld bestaat in toenemende mate uit uitmuntend presterende eilandjes, old boys networks, die hun eigen kwaliteit beoordelen en hun bevindingen ofwel in private vorm te gelde maken (patenten in de medische wereld) dan wel achter de firewall van vaktijdschriften verstoppen. De vertaling van wetenschappelijke bevindingen naar populair wetenschappelijke waarheden is een lucratieve nevenverdienste geworden voor de topspelers uit het wetenschappelijk bedrijf. Het maatschappelijk contract dat de wetenschap had met de samenleving wordt in toenemende mate in een commerciële vorm uitgemolken door individuele topspelers. Diederik Stapel was een schoolvoorbeeld van zo’n topspeler. Zijn voorbeeld doet volgen, tenzij wij, de samenleving van leken, een halt toeroepen aan de ivoren toren status van de sector, stoppen met het toejuichen van privé gewin uit producten die gefinancierd zijn met publiek geld, en erkennen dat zowel succes als falen van een wetenschapper het resultaat is van een team effort. Afrekenen mag, maar dan wel allemaal en niet ‘by going Dutch’ of ‘winner takes all’.

Alex Bolding, Irrigation and Water Engineering Group, Wageningen University

Leave a Reply


Je moet inloggen om een comment te plaatsen.