Creatief met wetenschap

William Engelen, Nederlandse kunstenaar en componist. Tekst Roelof Kleis foto’s Sven Menschel

Het weer krijgt een stem

Als op zondag 17 juni de elfde editie van Beelden op de Berg van start gaat, is er één kunstwerk dat letterlijk van zich laat horen: de Meteofoon van de Nederlandse kunstenaar en componist William Engelen. Het zichtbare deel van de installatie oogt bescheiden: vier kleine witte geluidboxen, gemonteerd aan palen in de rozentuin van het Belmonte Arboretum. Het gaat dan ook om wat je hoort.

Uit de boxen zal een vrouwenstem klinken die zingt: promised – I – garden – never. Of: pardon – beg – rose – you. Bij liefhebbers van country gaat er misschien een belletje rinkelen. Het zijn de woorden van Rose Garden, het lied dat Lynn Anderson tot een klassieker maakte. I beg your pardon, I never promised you a rose garden.

De Meteofoon van Engelen laat een stem om de minuut vier van de woorden uit het liedje zingen, op een andere melodie. Daarbij bepaalt het weer welke woorden er worden gezongen. ‘We hebben een computerprogramma geschreven dat de actuele luchtdruk, luchtvochtigheid, temperatuur en windsnelheid elke minuut vergelijkt met de waarde van precies een dag eerder’, legt Engelen uit. ‘De verschillen worden afgezet tegen een schaal met vijf stappen boven en vijf stappen onder de nulstand. Die nul is voor als er geen verandering is.’

De natuur bepaalt de uitvoering; de muziek verandert continu.

William Engelen

Dat is de wetenschap achter het kunstwerk, waarbij Engelen zich heeft laten bijstaan door meteoroloog Bert Heusinkveld (Meteorologie en Luchtkwaliteit). De metingen komen van een klein weerstation dat al in de rozentuin staat. Dat meetstation bracht Engelen op het idee om zijn Meteofoon van stal te halen. De eerste versie daarvan had hij al negen jaar geleden bedacht.

En dan nu de kunst. Elk van de elf stappen op de meetschaal correspondeert met één van de elf woorden uit de songtekst. De vier luidsprekers verklanken op die manier elk een van de vier gemeten weervariabelen. ‘Zo krijg je dus een realtime klankinstallatie, die iedere minuut kan veranderen door een onberekenbare factor: het weer’, licht Engelen toe. ‘Ik leg de regels, de structuur, binnen bepaalde grenzen vast en de natuur bepaalt de uitvoering. In de drie maanden die de expositie duurt, is er nooit sprake van herhaling, van een loop. De muziek verandert continu. Dat is mijn vertaling van het thema “eeuwige verjonging” van Beelden op de Berg.’

Een hapje lichaamsgeur

Aan iedereen kleeft wel een luchtje, al of niet kunstmatig. Maar wat voor rol speelt dat luchtje? En kun je het eten? In Impuls vonden onlangs een paar licht bizarre experimenten plaats rond deze vragen. Een twintigtal studenten en medewerkers snuffelde aan elkaars okselgeur en proefde producten die doen denken aan zweet. Het waren bezoekers van de slotmanifestatie van de Duitse kunstenares Lauryn Mannigel, getiteld Eat me. In het kader van het project Creative Innovation werkte zij een tijdje op de campus aan haar studie naar de affectieve emotionele perceptie van lichaamsgeur. Oftewel: de rol van lichaamsgeur in hoe wij de ander ervaren.

‘Geur en smaak zijn onderdrukte en gedevalueerde zintuigen’, zegt Mannigel. In haar werk onderzoekt ze waarom dat zo is en hoe ze met behulp van kunst kan zorgen voor een ‘re-evaluatie van geur’. ‘Lichaamsgeur is een sociaal stigma. Ik zoek naar manieren waarop ik dat kan omdraaien.’

Lauryn Mannigel, Duitse kunstenares.

Het oppikken van geuren gebeurt vaak onbewust. Even onbewust leidt dat vervolgens tot een emotie of gevoel. De voedsel- en beautyindustrie weet daar wel weg mee. ‘Maar hoe oordelen we over iemand op basis van hoe hij of zij ruikt?’, wil Mannigel weten. Daar ging het experiment in Impulse dus om. De bezoekers lieten minimaal tien minuten hun eigen okselgeur in een dot watten trekken. Elke deelnemer beoordeelde vervolgens – anoniem – de geurmonsters van vijf anderen op de emotie die de geur losmaakte. Werd je er vrolijk van, agressief, rustig, boos of zelfs verliefd? En zou je met deze persoon kennis willen maken?

Het tweede experiment ging nog een stap verder. Daarin kregen de proefpersonen vier snacks en een drankje met lichaamsgeur voorgeschoteld. Om die te ontwikkelen, had Mannigel eerder 21 studenten en medewerkers van WUR geïnterviewd. Ze stelde hen vragen over de perceptie van geur en smaak, ervaring met de geur van anderen en het belang van hoe iemand ruikt in relaties en vriendschappen. Best wel intieme vragen, erkent ze. ‘De laatste vraag was of je je voor kunt stellen dat je lichaamsgeur kunt eten en hoe dat dan zal smaken. Daarbij moet je niet alleen aan viezigheid denken. Lichamen kunnen ook lekker ruiken.’

Geur en smaak zijn onderdrukte en gedevalueerde zintuigen

Lauryn Mannigel

Op basis van de antwoorden uit de interviews zijn de vier snacks en het drankje gemaakt. Die varieerden in smaak van enigszins aangenaam tot verschillende gradaties van onaangenaam of zelfs smerig.

De sociale experimenten van Mannigel verschillen sterk van de manier waarop wetenschappers geur onderzoeken onder gecontroleerde laboratoriumomstandigheden. ‘Een wetenschapper zou dit nooit zo doen. Maar als kunstenaar mag ik dit doen. Als kunstenaar moet je uitdagend zijn en de dingen bevragen. Op termijn wil ik bereiken dat er meer bewustzijn ontstaat over wat geur met ons doet.’