illustratie Shutterstock, Paul Gerlach
Promoveren of niet? Toen Steven de Rooij, momenteel postdoc aan de Universiteit Leiden, veertien jaar geleden zijn master theoretische informatica aan de Universiteit van Amsterdam afrondde, stond hij voor die keuze. ‘Mijn professor zei: Als je zeker wilt zijn van een stabiele baan, raad ik het je af.’ Het advies verbaasde De Rooij en hij besloot toch voor de promotie te kiezen. ‘Ik had veel zin in het onderzoek.’
Negen jaar en vier tijdelijke postdocbanen bij verschillende instellingen verder, begrijpt De Rooij waar zijn prof destijds voor waarschuwde. ‘Het aantal vaste banen is schaars en de concurrentie is enorm.’ Wat hij na zijn huidige contract in Leiden gaat doen, weet hij nog niet. ‘Ik ben eigenlijk wel teleurgesteld over hoe het gaat in de wetenschap. Mijn vader, emeritus hoogleraar geschiedenis, heeft mijn verwachtingen bepaald. Als je je werk goed deed en de juiste contacten legde, stelde hij, dan zou een aardige aanstelling op een gegeven moment vanzelf wel volgen. Maar dat was blijkbaar toch een heel andere tijd.’
Flexwetenschappers
Het verhaal van De Rooij is, als we de vakbond voor de wetenschap VAWO mogen geloven, exemplarisch voor de situatie waarin steeds meer jonge wetenschappers zich bevinden. Volgens voorzitter Marijtje Jongsma ligt het percentage ‘flexwetenschappers’ inclusief promovendi momenteel rond de 60 procent en exclusief promovendi rond de 40 procent (zie figuren). Al deze wetenschappers worstelen met langdurige onzekerheid, moeilijk te verzekeren arbeidsongeschiktheid en haperende pensioenopbouw.
De VAWO ontvangt hierover veel klachten en oefent druk uit op universiteiten om voor meer baanzekerheid te zorgen. Jongsma: ‘Als wetenschapper ben je jaren bezig om je te ontwikkelen tot een expert in je vakgebied. Dan wil je geen “wegwerpwetenschapper” zijn.’
In de universitaire cao uit 2015 werd op aandringen van de vakbonden vastgelegd dat hooguit 22 procent van alle aangeboden onderwijsaanstellingen in het vervolg vier jaar of korter mocht zijn. In de praktijk kunnen universiteiten daar echter op verschillende manieren onderuit komen, zegt Jongsma. ‘Sommige universiteiten hebben hun onderwijzend personeel massaal vijfjarige contracten aangeboden, waardoor ze formeel keurig onder de grens van 22 procent blijven. Maar met een vijfjarig contract ben je dus nog steeds in tijdelijke dienst.’
Ook een tenure track-contract, waarbij jonge onderzoekers een paar jaar hard moeten werken om te bewijzen dat ze goed genoeg zijn voor een vaste stek, loopt langer dan vier jaar, maar is niettemin tijdelijk. Jongsma: ‘In Angelsaksische landen is een tenure track een vaste aanstelling: het is up or stay, Maar in Nederland is het up or out. Als je de targets weet te halen, mag je hopen op een vast contract, en anders heb je pech.’
Ideologische uitbuiting
Noodgedwongen moeten wetenschappers ‘universiteit hoppen’. ‘Iedereen in dit wereldje kent de verhalen van jonge docenten die elkaar in de trein tippen dat er ergens werk voor hen is. Zo hoppen ze het hele land door’, vertelt Jongsma.
Dit geeft een weinig vrolijk stemmend beeld: waarom zou je überhaupt nog de wetenschap in willen? Met een universitaire master op zak heb je toch ook kansen zat in andere sectoren? ‘Dat is waar’, zegt Jongsma, ‘maar wie na tien jaar – bachelor, master en PhD – nog steeds de wetenschap in wil, heeft al bewezen een gepassioneerde vakidioot te zijn. Onze passie is tegelijkertijd onze achilleshiel, want juist met zo’n instelling word je sneller uitgeknepen.’
Dat vindt ook Peter Tamas, werkzaam bij de leerstoelgroep Educatie- en Competentiestudies aan Wageningen University & Research en gespecialiseerd in onderzoeksmethodologie. Volgens hem is er sprake van ‘ideologische exploitatie’: ambitieuze mensen zijn makkelijk uit te buiten. Zelf heeft hij een vaste baan als docent methodologie, terwijl hij als onderzoeker een tijdelijk contract heeft, dat over twee maanden afloopt. ‘Zulke flexibele contracten zijn een complete mess’, zegt de Amerikaan.
Zijn heil zoeken in een ‘reguliere’ maatschappelijke carrière, is voor Tamas geen optie. Lachend: ‘Wie zit er nu te wachten op een research methodologist? Ik stel graag fundamentele vragen, maar veel bedrijven vinden dat bedreigend.’
Buiten het profvoetbal zijn nergens zoveel mensen tijdelijk in dienst
Continuïteit
Hebben wetenschappers sowieso wel reden tot klagen? Hoort een tijdelijke aanstelling er niet gewoon bij in deze tijd van toenemende flexibilisering? Toch niet, vindt hoogleraar Andries de Grip, directeur van het Maastrichtse Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA). De wetenschap heeft in zijn ogen baat bij een grotere vaste kern. ‘Een flexcontract heeft voor werkgevers als voordeel dat je kunt schakelen, maar als nadeel dat er niet of nauwelijks in kennis en continuïteit wordt geïnvesteerd. Dat laatste is juist voor universiteiten heel belangrijk. Nu dreigen het organisaties te worden met een vergrijsde bovenlaag, aangevuld met een grote groep jong, wisselend personeel. Dat komt de continuïteit niet ten goede.’
VAWO-voorzitter Jongsma hoort mensen regelmatig zeggen dat de hele samenleving aan het ‘ver-zzp’en’ is, en dat de arbeidsmarkt tegenwoordig nu eenmaal zo in elkaar zit. ‘Maar buiten het profvoetbal zijn nergens zoveel mensen tijdelijk in dienst als in de wetenschap. Zelfs bij grote bedrijven ligt het gemiddelde percentage tijdelijke werknemers niet hoger dan 15 à 20 procent.’
Volgens haar heeft de academische wereld steeds meer een zandlopermodel gekregen. ‘Het bovenste deel bestaat uit hoogleraren en universitair hoofddocenten die bijna allemaal een vaste baan hebben. In de onderste helft zitten de nomaden. De klassieke academicus, vast in dienst en fifty-fifty bezig met onderwijs en onderzoek, is inmiddels een bedreigde soort. Bizar dat we met deze situatie akkoord gaan.’
