© Wikimedia
Dat betogen Marten Scheffer en de Utrechtse historisch econoom Bas van Bavel in een artikel in PNAS. In het stuk worden parallellen getrokken tussen de ongelijkheid tussen populaties in de natuur en de verdeling van rijkdom in de samenleving. Aan beide vormen van ongelijkheid ligt volgens de wetenschappers hetzelfde mechanisme ten grondslag.
Wetmatigheid
Weinigen bezitten veel. Naar schatting één procent van de wereldbevolking beschikt over ruwweg de helft van het kapitaal. Iets soortgelijks zie je ook in de natuur. In de Amazone zit de helft van de biomassa in één procent van de soorten. ‘En dat is geen toeval’, zeggen Scheffer et al. Sterker nog, er zit een ijzeren wetmatigheid achter. Ongelijkheid is onvermijdelijk, zelfs als elk individu in beginsel dezelfde capaciteiten en mogelijkheden heeft.
© Foto WUR
Die ongelijkheid ontstaat volgens Scheffer door ‘kleine pechjes en kleine gelukjes die zichzelf multipliceren’. Die wiskundige basis is bekend. Wat nieuw is, is de overeenkomsten in onderliggende patronen die Scheffer en Van Bavel laten zien tussen ongelijkheid in de natuur en in de samenleving. Scheffer: ‘Met dit verschil dat het in de natuur om ongelijkheid tussen soorten gaat en bij de mens om ongelijkheid binnen één soort.’ Ongelijkheid is niettemin ingebakken.
Revoluties
Maar er zijn ook tegenkrachten. In de natuur wordt dominantie systematisch tegengewerkt door natuurlijke vijanden. In menselijke samenlevingen wordt tegendruk vooral gegeven door instituties zoals belastingen. Toch blijkt de werking van zulke instituties volgens de onderzoekers beperkt houdbaar. Uit de hand lopende ongelijkheid eindigt vroeg of laat in oorlogen of revoluties die ongelijkheid resetten en instituties herzien. Scheffer: ‘Historisch zie je dit soort cycli over vele eeuwen heen en in diverse beschavingen.’
Mensen kunnen slecht tegen oneerlijkheid. Als dan ook de economie stagneert, heb je hét recept voor problemen
Marten Scheffer
De Tweede Wereldoorlog was volgens Scheffer de laatste grote reset. ‘Voor de oorlog was de sociale ongelijkheid groot en stagneerde de economie. Rijkdom was in handen van weinigen. Dat oppotten is slecht voor de economie: geld moet rollen. Mensen kunnen bovendien slecht tegen oneerlijkheid. Als dan ook de economie stagneert, heb je hét recept voor problemen: in dit geval WO II. Na de oorlog was veel kapitaal vernietigd en werd een nieuwe samenleving opgebouwd met instituties die ongelijkheid beter beheersten.’
Globalisering
Verontrustend aan de studie van Scheffer en Van Bavel is de rol van schaal. Scheffer: ‘Sinds de steentijd zie je dat ongelijkheid sterk verband houdt met de schaal van samenlevingen. Globalisering ondergraaft nu de nationale instituties en jaagt ongelijkheid aan. Als het ons niet lukt daar iets aan te doen, levert dat bonje op. Daar kun je donder op zeggen.’
Scheffer ziet het artikel in PNAS als een wake-up call. Een waarschuwing dat als we niks doen om de ongelijkheid te beteugelen, toenemende spanning en conflict onvermijdelijk is. Scheffer: ‘Mondiale samenwerking is niet makkelijk. Toch is dat de enige weg om zaken als excessieve concentratie van kapitaal, klimaatverandering en het vluchtelingenprobleem aan te pakken.’